Μαζί με την πρόληψη μια από τις καλύτερες προσεγγίσεις για την καταπολέμηση του καρκίνου είναι η έγκαιρη διάγνωση.  Στις περισσότερες περιπτώσεις, όσο πιο νωρίς εντοπίζεται ο καρκίνος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να θεραπευθεί, πριν εξαπλωθεί και σε άλλο ιστό ή όργανα.  Με τις προληπτικές εξετάσεις για τον καρκίνο που είναι διαθέσιμες σήμερα πολλοί καρκίνοι μπορούν να εντοπιστούν αρκετά νωρίς, ώστε να είναι δυνατόν να θεραπευθούν.  Η διάγνωση του καρκίνου έχει σκοπό να διαπιστώσει τον τύπο και τη θέση του.  Κάθε τύπος έχει το δικό του χαρακτηριστικό ρυθμό ανάπτυξης, τη δική του τάση εξάπλωσης και συγκεκριμένη ομάδα ιστών ή οργάνων στα οποία είναι πιθανόν να εξαπλωθεί. 

Η αναγνώριση του τύπου του καρκίνου επιτρέπει στο γιατρό να προβλέψει τον τρόπο εξέλιξής του.  Αυτό επιτρέπει σε σας και στο γιατρό σας να προγραμματίσετε τις κατάλληλες θεραπευτικές διαδικασίες. Αν ο γιατρός υποπτεύεται την πιθανή παρουσία καρκίνου εξαιτίας κάποιων σημείων και συμπτωμάτων ή των αποτελεσμάτων κάποιας εξέτασης για καρκίνο, μπορεί να ζητήσει βιοψία. Η βιοψία γίνεται με τη λήψη ενός δείγματος από τον προσβεβλημένο ιστό, για να εξεταστεί στο μικροσκόπιο. Τα δείγματα των ιστών μπορεί να ληφθούν χειρουργικά ή με μια βελόνα.

Η βιοψία μπορεί να βοηθήσει στην εξακρίβωση της καλοήθειας ή κακοήθειας ενός όγκου.  Οι βιοψίες χρησιμοποιούνται επίσης ως εργαλεία εξετάσεων για τον έλεγχο κυτταρικών ανωμαλιών (προκαρκινικών αλλαγών) που συμβαίνουν συχνά πριν από την ανάπτυξη του καρκίνου. Βαθμός κακοήθειας Η μικροσκοπική εξέταση ενός δείγματος ιστού μπορεί επίσης να δώσει στοιχεία για τον τρόπο συμπεριφοράς του όγκου ή ανταπόκρισης στη θεραπεία. Όσο πιο φυσιολογικά εμφανίζονται τα κύτταρα και όσο πιο μικρός είναι ο αριθμός τους, τόσο πιθανότερο είναι ο όγκος να μεγαλώνει με αργούς ρυθμούς και να ανταποκρίνεται στη θεραπεία.  Ανάλογα με την κυτταρική εμφάνιση του δείγματος δίνεται ένας αριθμός στον όγκο που κυμαίνεται από I μέχρι IV.

Ένας πιο μικρός βαθμός φανερώνει γενικά λιγότερες κυτταρικές ανωμαλίες. Οι μεγαλύτεροι βαθμοί δείχνουν περισσότερες ανωμαλίες. Σταδιοποίηση Αν ένας όγκος είναι καλοήθης, ο γιατρός μπορεί να συστήσει την αφαίρεσή του, για να αποφευχθεί η πιθανότητα να γίνει καρκινικός. Αν ο όγκος είναι καρκινικός, ο γιατρός θα θέλει να εξακριβώσει κατά πόσο έχει εξαπλωθεί, μια διαδικασία που ονομάζεται σταδιοποίηση.

Για τη σταδιοποίηση ακολουθούνται συγκεκριμένα βήματα. Ξεκινάει με αναλυτική σωματική εξέταση και λήψη του ιστορικού και ακολουθούν διαγνωστικές εξετάσεις που μπορεί να περιλαμβάνουν αξονική ή μαγνητική τομογραφία, σπινθηρογράφημα οστών, ακτινογραφίες και εξετάσεις αίματος ή άλλες εργαστηριακές εξετάσεις. 

Η σταδιοποίηση είναι διαφορετική για κάθε τύπο καρκίνου.  Οι πληροφορίες που συλλέγονται από αυτές τις εξετάσεις βοηθούν στην κατηγοριοποίηση του σταδίου του καρκίνου. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι κατάταξης των κατηγοριών κακοήθων όγκων. Η πιο συνηθισμένη μέθοδος είναι το σύστημα ΤΝΜ. Αυτό το σύστημα συνεκτιμά τρεις παραμέτρους: τον κύριο όγκο ( Τ από tumor), τους λεμφαδένες ( Ν από nodes) και τις μεταστάσεις (Μ) απαντώντας στις ακόλουθες σημαντικές ερωτήσεις:   

Τ: Πόσο μεγάλος είναι ο όγκος και αν έχει εξαπλωθεί τοπικά;

Ν: Έχουν εξαπλωθεί τα καρκινικά κύτταρα στους γειτονικούς λεμφαδένες;

Μ: Έχει κάνει ο καρκίνος μεταστάσεις σε άλλες απομακρυσμένες περιοχές του σώματος;

Για κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες αντιστοιχούν νούμερα, που δηλώνουν το βαθμό που έχει μεγαλώσει ή εξαπλωθεί ο όγκος. Όταν καθοριστεί η κατάταξη με βάση το σύστημα ΤΝΜ, ο γιατρός μπορεί να καθορίσει το στάδιο του καρκίνου.  Όπως και με τους βαθμούς κακοήθειας, ένας μικρότερος αριθμός δείχνει ότι ο καρκίνος βρίσκεται ακόμα σε αρχικά στάδια, ενώ ένας μεγαλύτερος αριθμός δείχνει ότι είναι ένας πιο προχωρημένος καρκίνος.  Αν τα καρκινικά κύτταρα εμφανίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο, αλλά δεν έχουν ξεκινήσει να εισβάλλουν σε γειτονικούς ιστούς, το στάδιο μπορεί να περιγραφεί και ως in situ, ένας λατινικός όρος που σημαίνει "στη θέση του".  Αυτό είναι ένα πολύ αρχικό στάδιο ανάπτυξης του καρκίνου και συνήθως έχει πολύ καλή πρόγνωση.

Αν ο καρκίνος έχει εισβάλλει σε γειτονικό ιστό, τότε ονομάζεται επιθετικός. Αν ο καρκίνος έχει ταξιδέψει σε ένα διαφορετικό σημείο του σώματος, τότε ονομάζεται μεταστατικός. Εκτιμώντας το ποσοστό επιβίωσης Οι γιατροί χρησιμοποιούν συχνά στατιστικές, για να εκτιμήσουν την πρόγνωση, που αφορά την πρόβλεψη της πορείας και της έκβασης της ασθένειας καθώς και την πιθανότητα ανάρρωσης. Μια συνηθισμένη στατιστική που χρησιμοποιείται στη μελέτη του καρκίνου είναι το πενταετές ποσοστό επιβίωσης. 

Αυτό το ποσοστό βασίζεται στα άτομα που έχουν καρκίνο και έχουν επιβιώσει για περίοδο πέντε ετών, είτε o καρκίνος υποχώρησε (ύφεση), είτε θεραπεύθηκε, είτε βρίσκεται σε στάδιο θεραπείας. Αυτή η στατιστική παρέχει μόνο μια κατά προσέγγιση εκτίμηση της έκβασης του μέσου όρου των ασθενών με το συγκεκριμένο τύπο καρκίνο.

Εκτιμώντας τα αποτελέσματα Όλα αυτά τα διαγνωστικά εργαλεία, οι εργαστηριακές και απεικονιστικές εξετάσεις, οι κατατάξεις βαθμού κακοήθειας και σταδιοποίησης και οι στατιστικοί μέσοι όροι, μπορούν να καθοδηγήσουν εσάς και το γιατρό σας προς την καλύτερη δυνατή θεραπεία για το συγκεκριμένο τύπου καρκίνου. Η διάγνωση και η σταδιοποίηση του καρκίνου μπορεί να χρειαστεί αρκετές μέρες ή εβδομάδες. Η θεραπεία βασίζεται στην ενδελεχή και ακριβή διάγνωση.